400 waren het er! 100 meer dan in de slag bij Thermopylae, maar stukken minder dan er spelers meedoen in de eredivisie op de zondagmiddag. 400 Joodse Amersfoorters die op reis naar het onbekende nooit meer thuiskwamen. Na op transport te zijn gesteld, geselecteerd voor een verblijf van onbekende duur in Polen dat niemand voor de oorlog kende in de hoedanigheid van vakantieland . Daar na aankomst vrijwel direct werden vergast. Het gebeurde in de jaren tussen 1940 en 1945 op grote schaal. Pogroms die plaatsvonden in elke gemeente in dit land. In veel gevallen met medewerking van de plaatselijke autoriteiten. Om erger te voorkomen! Ik hoor het mijn stiefvader nog zeggen. Het meest gebruikte excuus in die tijd. Na de oorlog werden er op vele plaatsen in het land gedenktekens opgericht. Stenen monumenten als een niet te verzilveren tegoedbon voor een enkele reis naar het paradijs! Een niet te innen belasting teruggave voor de nabestaanden!
102.000 inwoners welgeteld die bij ontstentenis van het wettig gezag* vrijheid leven en goed verbeurden. 400 hier, waarvan op een enkeling na niemand meer de namen kent. Wat bij mij als schrijver de voor velen onwelgevallige vraag oproept; hoe zinvol is het om naamloos al die naamlozen te gedenken? Of al die 100.000 namen aan te brengen op meterslange muren zo als nu in Amsterdam gebeurd. Worden daarmee niet de overlevenden van de doden gescheiden door een al te ijzerenheinig gordijn? Het bizarre geloof beleden dat een mens alleen in naam, ook zonder woorden en daden op zijn sloffen voort kan leven! Op 4 mei de taptoe geblazen, de vlag halfstok gehesen zonder ergens een naam aan vast te kunnen knopen? Of moeten wij Amersfoorters in de positie van executeur-testamentair nu 75 jaar na dato gedwongen al die namen plots uit het hoofd leren? De belangen van alleen de doden gaan behartigen? Zijn wij deels medeschuldigen daarvoor wel de meest aangewezen partij? Wij die altijd alles ontkenden en veilig in het midden lieten!
De regering van die tijd had zijn door de vlucht van koningin Wilhelmina en het grootste deel van de regering naar Londen volgens artikel 23 van de grondwet zijn wettelijke bevoegdheden verloren.
Moeten als enige mogelijke erfenis hun namen, beeldloos door de tijd, naam voor naam, maar nog steeds anoniem, in steen worden uithouwen door een plaatselijk kunstenaar? Verwordt of verkrampt daarmee het herdenken hier in dit land niet te veel tot een particuliere aangelegenheid? Een dienst alleen aan en voor ingewijden en speciaal voor de gelegenheid uitgekozen slachtoffers? Zij die ongevraagd hun naam willen lenen aan het leed dat wij zo nodig voor onze gemoedsrust moeten gedenken. Of erger nog; wordt hierdoor de ware toedracht en gang van zaken niet gesmoord in de niet te bewijzen schuld of onschuld van alleen de uitverkoren slachtoffers? Dwingt tijdgebrek ontstaan door een overkill aan aandacht voor maar één categorie getroffenen niet tot een vergeten van de overige misére? Hele gevaarlijke vragen om te stellen in een land dat zijn eigen zwarte bladzijden nog niet gelezen heeft laat staan verwerkt. Toch vragen die juist nu gesteld moeten worden, omdat ze te lang ontweken zijn. De tijd niet alle verzwegen wonden helen kan.
Als we alle namen van alle slachtoffers van oorlogen achterelkaar leggen omspannen we niet alleen meerdere keren de wereld, maar even goed de tijd!
Maar is een in brons of glas gegoten monument wel de juiste manier om iets te gedenken? Wordt het niet in veel gevallen een lemen monument op onvruchtbare grond als een heilig huisje gebouwd op ijs? Moet je het nageslacht wel eindeloos opzadelen met de door onze ouders gemaakte fouten? Is het niet eerder een levenloze grafzerk die, hoe poëtisch ook, alleen aan de beeldzijde, de goed belichte kant een deel van de geaccepteerde waarheid liegt?
Gaat het niet eerder om het kennen van de onderliggende oorzaken? De achter en onderliggende motieven en regelmatig o zo kleinzielige drijfveren! Moeten wij niet leren dat antisemitisme al vanaf de oude Romeinen deel uitmaakt van de westerse cultuur en ‘beschaving’? Dat kolonialisme en discriminatie begint bij het jezelf de eigen familie en afkomst beter te vinden dan die van een ander. Kan in het onderwijs ook voor volwassenen de nadruk niet beter liggen op het gegeven dat slavernij door de eeuwen heen heeft bestaan in allerlei vormen. Dat het iets is dat het machteloze individu, de bezitloze door de machtigen, koningen en de rijken is aangedaan? Aangedaan in een tijd dat de rechten van de mens als individu niet bestonden. Niet alleen vanwege economische motieven, maar ook om de pikorde en maatschappelijke verbanden te kunnen handhaven. Slavernij ook bestaat doordat velen onwetend, weg worden gehouden van de weg naar kennis. Wat de overgrote meerderheid van vrouwen door alle eeuwen heen in alle culturen is overkomen als belangrijkste slachtoffers van het patriarchaat. De onbeschrijfelijke angst van de man voor wat zijn vrouwelijk equivalent had kunnen zijn Dat racisme in al zijn verschijningsvormen zeker die van tegenwoordig in de vorm van een particulier beleden fascisme* voor de pappenheimers even alledaags is als een praatje over het weer.
Of nog een monument erbij tot meer bewustzijn leidt, durf ik te betwijfelen. Hoe je vooruit moet denken door te gedenken? Nog niet één monument in deze wereld heeft het onrecht kunnen uitroeien. De geschiedenis verandert! Een monument werkt voor mij alleen als een te makkelijk, wat goedkoop burgerlijk eerbewijs. Een gebruikt maandverband of inlegkruisje voor het bloeden. Een zielloos gebaar aan alleen die slachtoffers die de meerderheid wil gedenken. Terwijl echte helden door zich te verzetten hun eigen geschiedenis scheppen door de oorzaken boven tafel te brengen en te bevechten. Gebeurt dat eindelijk dan mogen van mij al die monumenten worden bijgeplaatst waar zij horen in het beeldenpark in Sonsbeek. Als het beste bewijs, maar zeker geen eerbetoon voor en aan een eindelijk verwerkt verleden.